Тарбагатай кыргызлары
Тарбагатай кыргызлары (шулай ук эмель-голь калмак-кыргызлары, эмин кыргызлары, монгол-кыргызлар) — кайбер Ислам элементлары белән Буддизм-ламаизмга ышанучы кыргызларның этнографик төркеме. Фараз иткәнчә, Тарбагатай кыргызлары Эмель елгасы үзәненә джунгарлар тарафыннан күчерелгән Енисей кыргызлары буыннары. 1860 елда Монгол ламалары йогынтысы астында, тарбагатай кыргызлары Исламнан Буддизмга күчкән. Шуңа күрә аларның төп авылларының берсе Кыргыз-Куре исемен алган, туры мәгънәдә "Кыргыз Буддачылык Гыйбадәтханәсе". Халык саны күбрәк казакълар белән күрше булганга, XX гасырда тарбагай кыргызларының яшь буыннары әкренләп казакъ теленә күчкән, ул шулай ук төп язма тел ролен уйный (гарәп графикасында)[1].
Ыру составы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Өяз Эминь шәһәренең казакълары тарбагатай кыргызларын монгол-кыргызлар, калмак-кыргызлар дип атыйлар. Монголлар аларны хаминь-кыргызлар дип атыйлар (Кытай телендә «хаминь» — казакъ халкы), ягъни казакъ-кыргыз. Рус телле фәнни әдәбиятта алар шулай ук “эмель-гольские калмак-кыргызы, эминские кыргызы” буларак мәгълүм.[1].
Тарбагатай кыргызлары составына төрки дә, монгол да килеп чыгышлы ырулар керә: сарбагыс, мондуз (ээрсын), барын, сарт, нойман, кытай, керей, калмак, чотай (каракалпак). Сарыбагыс һәм мундуз ырулары Тянь-шань кыргызлары арасында бар. Сарт ыруы мөгаен тарбагатай кыргызлары составына кергән уйгыр яки үзбәк элементлары турында шәһадәт булып тора.[1].
Барыннар нирун-монгол баарин кабиләсенең токымнары булып тора, нойманнар урта гасыр найманнардан килеп чыккан, кытайлар — каракытайлардан, керейләр — керей кабиләсеннән казакълардан яки урта гасыр кераитлардан килеп чыккан. Калмаклар ойратларның токымнары булып тора. «Каракалпак» ыру атамасы «кара-калмак» сүзенең бозылган тапшырылуы булырга мөмкин — шулай дип джунгар — ойратларны — көнбатыш монголларны атаганнар.[1].
Яшәү урыннары[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Күбесенчә КХР, СУАРда Тачэн (Чугучак) һәм Эминь (Дёрбёльжюн) өязләрендә яшиләр. Чугучакта 1 870 калмак-кыргыз яши (өяз халкының 0,8 %-ы), шуларның 1 498 кешесе нәкъ Тачэн шәһәрендә яши, куда тарбагатай кыргызлары анда граждан сугышы рус качакларының күпчелеге ССРБ-га кайткач 1962 елда массакүләм күчкән.[2]. Эминь өязендә 302 кыргыз яши (халкының 0,2 %-ы). Күп булмаган санда кыргызлар илнең башка өязләрендә дә яши. Тарбагатай кыргызларының күпчелеге Буддачылык тарафдарлары, әзрәк өлеше (якынча 40 гаилә) — Ислам тарафдарлары; динара гаилә корулар еш очрый.
Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Чертыков М. А. {{{башлык}}} // Центр Льва Гумилёва.
- ↑ Бабротека: электронная библиотека Бабра :: Чертыков М.А. :: Тарбагатайские кыргызы. әлеге чыганактан 2012-03-13 архивланды. 2013-01-19 тикшерелгән.