Дәрбәнт

Дәрбәнт

Халык саны	13 900 (1856, халык санын бәяләү), 14 600 (1897, халык санын бәяләү), 23 100 (1926, халык санын бәяләү), 27 500 (1931, халык санын бәяләү), 34 100 (1939, халык санын бәяләү), 47 318 (1959, Җанисәп), 52 000 (1962, халык санын бәяләү), 59 000 (1967, халык санын бәяләү), 57 192 (1970, Җанисәп), 61 000 (1973, халык санын бәяләү), 64 000 (1976, халык санын бәяләү), 69 575 (1979, Җанисәп), 75 000 (1982, халык санын бәяләү), 81 000 (1986, халык санын бәяләү), 83 000 (1987, халык санын бәяләү), 78 371 (1989, Җанисәп), 82 000 (1992, халык санын бәяләү), 90 000 (1996, халык санын бәяләү), 91 100 (1998, халык санын бәяләү), 93 100 (2000, халык санын бәяләү), 94 200 (2001, халык санын бәяләү), 101 031 (2002, Җанисәп), 101 000 (2003, халык санын бәяләү), 103 100 (2004, халык санын бәяләү), 104 800 (2005, халык санын бәяләү), 106 300 (2006, халык санын бәяләү), 107 700 (2007, халык санын бәяләү), 109 000 (2008, халык санын бәяләү), 110 659 (2009, халык санын бәяләү), 119 200 (2010, Җанисәп), 120 000 (2011, халык санын бәяләү), 119 476 (2012, халык санын бәяләү), 119 813 (2013, халык санын бәяләү), 120 470 (2014, халык санын бәяләү), 121 251 (2015, халык санын бәяләү), 122 354 (2016, халык санын бәяләү), 123 162 (2017, халык санын бәяләү), 123 720 (2018, халык санын бәяләү), 124 677 (2019, халык санын бәяләү), 125 832 (2020, халык санын бәяләү), 124 953 (2021, Җанисәп)
Нигезләнгән	438
Хөкүмәт башлыгы	Пирмагомедов, Рустамбек Седретдинович
Сәгать поясы	Мәскәү вакыты, UTC+03:00
Кардәш шәһәрләр	Якима (Вашингтон), Кронштадт, Гәнҗә, Хадера[d] һәм Псков
География
Ил	Россия
Мәйдан	69.63 км²
ДДӨБ	0 метр
Координатлар	42°4'9"тн, 48°17'45"кнч
Почта индексы	368600
Хөкүмәт башлыгы	Пирмагомедов, Рустамбек Седретдинович
Дитәлләр
Мирас статусы	Бөтендөнья мирасы

Дәрбәнт (рус. Дербент, әзери. Dərbənd, Дәрбәнд, лезг. Кьвевар, авар. Дербенд, Фарсыча: دربند, Darband) — Дагыстан җɵмһүрᴎятсында урнашкан борынгы шәһәр.

Җәгъpафиясе

Дәрбәнт Хәзәр диңгезенең көнбатыш ярында, Рубас елгасы тамагыннан төньяктарак урнашкан. Дәрбәнт янында Кавказ таулары диңгезенә бик якын килә — диңгез һәм таулар арасында 3 километрлы тигезлек полосасы гына кала — бу урын Дәрбәнт үтү юлы яки Каспий капкасы дип атала.

Климат

Дәрбәнт климаты
Күрсәткеч	Гый	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек
Абсолют максимум, °C	17,0	25,0	18,0	24,0	31,0	41,0	38,0	40,0	34,0	27,0	23,4	19,0
Уртача максимум, °C	5,0	4,3	7,5	13,2	19,4	24,6	27,9	27,5	23,3	16,7	11,6	7,7
Уртача температура, °C	2,7	2,0	5,0	10,2	16,1	21,4	24,7	24,2	20,0	13,8	9,2	5,3
Уртача минимум, °C	0,6	−0,2	2,8	7,4	12,7	17,7	21,3	20,7	16,6	10,9	6,7	3,1
Абсолют минимум, °C	−14	−10,9	−14	0,1	1,9	10,0	12,9	9,0	6,0	−1	−3,9	−12
Явым-төшем нормасы, мм	13	21	19	12	16	17	34	16	26	34	18	29
Су температурасы, °C	4,1	3,2	4,9	9,7	15,2	21,1	24,8	25,4	22,0	16,9	11,3	6,6
Чыганак: ЕСИМО http://www.webcitation.org/69g2ueffv

Тарих

Якынча б.э.к V—IV гасырларда биредә массагет кабиләсе кешеләре торган урыны урнашкан. Якынча б.э.к. II гасырда биредә Чола исемле шәһәр корыла, соңрак ул массагет дәүләтенең башкаласына әверелгән. Б.э. I гасырда Чола, бөтен массагет дәүләте белән Кавказ Албаниясенең вассаллык бәйлелеккә эләгә.

VI гасырда шәһәр Сасанидлар хакимиятенә буйсындырылган. VI гасырның азагында Хосров Әнүширван шахы тарафыннан Чола ныгытмасы үзгәртеп төзелә һәм аңа Дәрбәнт исеме кушыла.

630-елларда шәһәр хәзәрләр тарафыннан басып алына.

652 елда шәһәр Гарәп хәлифлегенә кушылган. Шәһәрда мәчетләр төзелгәннәр, торучыларның зур өлеше исламга күндерелгән. VIII гасырда Дәрбәнт — зур хәрби-сәяси үзәк, биредә хәлифнең калгае резиденциясе урнашкан. VIII—Х гасырларда Дәрбәнт диңгез сәүдәсе үзәге, Каспий портларының иң мөһиме булып торган.

1071 елда шәһәр сәлҗүк төрекләре тарафыннан алынган. Монголлар тарафыннан басып алынган Дәрбәнт (13 гасыр) таркалышка төшкән. 16—18 гасырларда шәһәр Фарсы иле cастaфында булган.

1722 елда шәһәр пөтр Іның Фарсы явы нәтиҗәсендә Русигә кушылгән, әмма 13 ел үткәч, Гәнҗә килешүе буенча, Фарсы иленә кайтарылган. 1743 елдан — Дәрбәнт ханлыгы башкаласы. 1796 елда руслар тарафыннан басып алынган, ә 1813 елда, Гүлистан солых килешүе буенча Россия империясенә кушылган.

1840 елдан — Каспий өлкәсе, 1846—1860 елларда — Дагстан губернасы үзәге. 1898 елда Дәрбәнткә тимер юл килә.

Халык

1856	1897	1926	1939	1959	1970	1979	1989	2002	2010
~13 900	14 649	~23 100	~34 100	47 318	57 192	69 575	78 371	101 031	119 200

Милли cастaф (2010 ел): ләзгиләр — 33,7%, әзериләр — 32,3%, табасараннар — 15,8%, даргиләр — 5,6%, руслар — 3,7%, агуллар — 3,1%.