Ğaysä ulı Ämät (dastan)
 |
Бу мәкаләгә башка Википедия мәкаләләре сылтамыйлар. Зинһар, ярдәмчене кулланып, кабул ителгән киңәшләргә күрә сылтамалар куегыз.
|
«Ğaysä ulı Ämät» - tatar tarixi dastanı. 14 yöz axırı - 15 yöz başında icat itelgän dip farazlana. Berniçä tapqır küçerep yazılğan buluı ixtimal; 17 yözdä «Däftäre Çıñğıznamä»gä kertelä. Töp geroyları - çın tarixi şäxeslär: Qazan (Altın Urda) xanı Canibäk, anıñ xatını Taydula häm alarnıñ tuğannarı. Yawğa çığar aldınnan xan üzeneñ yökle xatınına, malay tusa, söyençe belän xäbärçe cibärergä, qız tusa - anı üterergä, dip äytep qaldıra. Taydula Canibäkne tıñlamıy: yaña tuğan qızın xannıñ olı ulı Birdebäk bilämäsenä yäşerä. Monı belep, xan, qızın üterter öçen, keşe cibärä. Taydula da Birdebäkkä, aña yanağan qurqınıç turında xäbär itär öçen, üzeneñ xäbärçesen yullıy. Xan xalıq aldında Birdebäkne alıp kilüçegä qızın kiäwgä birergä wäğdä itä. Bu eşkä Ğaysä ulı Ämät alına. Läkin xıyänätçel xannıñ qıznı Mengel bay malayına da wäğdä itkäne açıqlanğaç, Ämät xan qızın urlap kitä häm Zöyä tamağındağı dalalarğa qaça. Berniçä yıldan alarnıñ ulları tua. Canibäk qaçaqlarnı ezärlekläwen däwam itä häm alarğa qarşı 300 suğışçıdan torğan ğäskär cibärä. Ämät alarğa qarşı suğışa başlıy. Malayın ul bişege belän ağaç botağına elep qaldırırğa mäcbür bula. Ämät ciñä, läkin ulı yuğala. Canibäk xan ülgännän soñ, Ämät xan warisı Birdebäk belän bergä däwlät başlığı bula (xanlıqnıñ yartısı belän idärä itä). Ämätneñ ulın sal ağızuçılar taba, häm aña Salçı iseme quşalar. Anı Altın Urdanıñ balası bulmağan xanı Timer Qotlığ ullıqqa ala. Dastanda tiskäre Canibäk xan uñay personaj - Birdebäk xanğa qarşı tora, läkin bu tarixi döreslekkä turı kilmi. Dastan motivları (xannıñ tuğız malayı, yaña tuğan qız balanı üterergä boyıruı, ağaçta bişege belän elenep qalğan sabıy bala) xalıq awız icatınıñ küp kenä äsärlärenä xas («Cik Märgän» dastanınıñ tatar häm başqort versiäläre, Altay xalıqlarınıñ «Maaday-Qara» dastanı, üzbäk xalqınıñ «Orzigöl» dastanı, xorwatlarnıñ «Soltaniä» balladası h.b.). Dastan berençe tapqır İ.İ. Xälfin tarafınnan «Çıñğızxan häm Aqsaq Timer tormışınnan törle waqiğalarnı çağıldırğan, alfavit tärtibendä tözelgän törle özeklär» kitabında basıla. 2000 yılda dastannıñ xäzerge tatar telenä salınğan versiäse basılıp çığa.