Новороссийск

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Новороссийск latin yazuında])
(Novorossiysk битеннән юнәлтелде)
Новороссийск
рус. Новороссийск
Байрак[d]
Нигезләнү датасы 1838
Сурәт
Рәсми исем Новороссийск
Дәүләт  Россия[1]
Нәрсәнең башкаласы Муниципальное образование город Новороссийск[d][1], Черноморская Советская Республика[d], Черноморский округ[d], Кара диңгез гөбернәсе һәм Черноморский округ[d]
Административ-территориаль берәмлек Муниципальное образование город Новороссийск[d][1]
Сәгать поясы UTC+03:00
Хөкүмәт башлыгы Владимир Ильич Синяговский[d]
Халык саны 960 (1853)[2],
434 (1866)[2],
1862 (1870)[2],
1622 (1873)[2],
7271 (1882)[3],
22 319 (1896)[4],
16 897 (1897)[2],
43 000 (1906)[2],
46 000 (1913)[5],
47 700 (1923)[5],
67 941 (1926)[6],
82 900 (1931)[5],
95 240 (1939)[7],
96 500 (1941)[2],
1209 (1943)[2],
93 461 (1959)[8],
123 000 (1967)[5],
132 744 (1970)[9],
141 000 (1973)[5],
150 000 (1975)[10],
150 000 (1976)[11],
159 135 (1979)[12],
168 000 (1982)[13],
176 000 (1985)[2],
179 000 (1986)[11],
179 000 (1987)[14],
185 938 (1989)[15],
188 000 (1990)[16],
189 000 (1991)[17],
190 000 (1992)[17],
192 000 (1993)[11],
194 000 (1994)[11],
203 000 (1995)[17],
204 000 (1996)[17],
204 000 (1997)[18],
205 000 (1998)[17],
204 300 (1999)[19],
203 300 (2000)[20],
203 300 (2001)[17],
232 079 (2002)[21],
232 100 (2003)[5],
231 500 (2004)[22],
231 100 (2005)[23],
230 700 (2006)[24],
229 200 (2007)[25],
227 900 (2008)[26],
228 243 (2009)[27],
241 952 (2010)[28],
241 800 (2011)[29],
246 687 (2012)[30],
251 013 (2013)[31],
256 580 (2014)[32],
262 250 (2015)[33],
266 977 (2016)[34],
270 774 (2017)[35],
273 278 (2018)[36],
275 197 (2019)[37],
274 956 (2020)[38],
262 293 (2021)[39],
261 626 (2023)[40]
Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек 10 метр
Кардәш шәһәр Вальпараисо[41], Күстәнҗә[42], Гейнсвил[43], Плимут[44][45][46], Ливорно[47], Хихон[48], Пула[49], Брест[50][51], Варна[d][52], Самсун[53], Сур[d][54], Хуандао[d][55], Казашко[56], Гавар[d][57], Хант-Манси автоном округы[58] һәм Фәрганә
Бүләкләр
Мәйдан 81,1 ± 0,1 км²
Почта индексы 353900–353925
Рәсми веб-сайт admnvrsk.ru​(рус.)
Харита сурәте
Һәйкәлләр исемлеге Список памятников культурного наследия Новороссийска[d]
Җирле телефон коды 8617
Монда җирләнгәннәр төркеме [d]
Карта
 Новороссийск Викиҗыентыкта

Новороссийск (рус. Новороссийск, адыг. Цӏэмэз) — Россия шәһәре, Краснодар краеның халык саны буенча өченче шәһәр.

Халык саны — 241 788 кеше, буйсындырылган торак пунктлары белән — 298 068 кеше.[59]

География[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Шәһәр Кара диңгезнең туңмый торган тирән сулы Цемес бухтасы яры 25 километр буйлап сузылган, Краснодардан 136 километр ераклыкта урнашкан. Новороссийск — эре транспорт үзәге. Шәһәрдә Россиянең һәм Кара диңгездә урнашкан иң эре порты урнаша; Краснодар — Новороссийск тимер юлының соңгы пункты, шоссе юллары төене. Россия хәрби-диңгез флотының базасы.

Климат[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Новороссийск климаты
Күрсәткеч Гый Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Ел
Уртача максимум, °C 6,1 5,7 8,7 14,1 19,2 23,7 27,4 27,0 22,3 17,0 11,2 7,0 15,8
Уртача температура, °C 4,3 3,7 6,5 11,6 16,5 21,1 24,8 24,6 20,1 14,8 9,2 5,3 13,6
Уртача минимум, °C 2,4 1,6 4,1 8,7 13,4 18,4 22,0 21,8 17,4 12,4 7,1 3,3 11,1
Явым-төшем нормасы, мм 93 78 73 65 61 72 54 59 62 75 92 104 888
Чыганак: Метеостатистика Краснодарского края

Сәгать поясы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Новоросийск халыкара стандарт буенча Moscow Time Zone (MSK/MSD) сәгать поясында урнаша. Бу сан, UTC системасы буенча исәпләгәндә, +4:00 гә тигез.

Тарих[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Новороссийск күренеше

Новороссийск 1838 елда Суҗук-Кале исемле төрек ныгытмамсы калдыклары урынында нигезләнгән. 1853—56 еллардагы Кырым сугышы вакытында инглиз-француз эскадрасы тарафыннан җимереп бетерелә; 1860 елда юкка чыгырыла.

1866 елда торгызыла, шәһәр статусын ала һәм яңа оешкан Кара диңгез округының административ үзәге итеп билгеләнә. 1896 елдан — Кара диңгез губернасының административ үзәге.

Шәһәрнең алдагы үсеше Екатеринодар — Новороссийск тимер юлы (1888 елда төзелә) һәм диңгез порты төзелеше (1896) белән бәйле.

Ватандашлар сугышы вакытында шәһәр каты сугышлар аренасы булып торган.

Бөек Ватан сугышы вакытында шәһәрнең өлеше алман-фашист гаскәрләре тарфыннан алынган (сентябрь 1942). 1943 елның 4 февраленә карышы төндә, Станичка бистәсе янында (Новороссийскидан көньяграк) диңгезчеләр десанты төшкән һәм плацдармны алган (соңрак — "Кече Җир", (Малая Земля)). 1943 елның 16 сентябрендә азат ителә.

1973 елда шәһәргә каһарман шәһәр дәрәҗәсе бирелә.

Халык[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

1897[60] 1913[61] 1926[61] 1939[61] 1959[62] 1970[63] 1979[64] 1989[65] 2002[66] 2010[59]
16 897 ~46 000 ~66 200 ~95 200 93 461 132 744 159 135 185 938 232 079 241 788

Милли состав (2002): руслар — 86,0%, әрмәннәр — 4,3%, украиннар — 3,6%, татарлар — 1,3%.[67]

Административ бүленеш[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Новороссийск 5 районга бүленә:

  • Үзәк районы
  • Көнчыгыш районы
  • Көньяк районы
  • Новороссийск районы
  • Диңгез буе районы

Галерея[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  • Шәһәр урамнарында
    Шәһәр урамнарында

Панорама[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Адмирал Серебряков яр буе урамы панорамасы
Адмирал Серебряков яр буе урамы панорамасы

Кардәш шәһәрләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Кызыклы фактлар[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

1797—1802 елларда Новороссийск исемен Украинадагы Днепр шәһәре йөрткән.[68]

Искәрмәләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 ОКТМО. 185/2016. Южный ФО
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 Население Новороссийска. 2015-11-14 тикшерелгән.
  3. ↑ Новороссийск – от укрепления к губернскому городу // А. Герасименко, С. Санеев.- Краснодар: Эдви.- 1998.- С. 167-169.
  4. ↑ Энциклопедический словарь / изд. Ф. А. Брокгауз, И. А. Ефрон; под ред. К. К. Арсеньева, Ф. Ф. Петрушевского: Т. XXI: Нибелунги- Нэффцеръ.- Санкт-Петербург: Типо-Литография И. А. Ефрона, 1897.- 480 с.: ил.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 Народная энциклопедия «Мой город». Новороссийск. 2014-07-04 тикшерелгән.
  6. ↑ Поселенные итоги переписи 1926 года по Северо-Кавказскому краю. 2013-08-19 тикшерелгән.
  7. ↑ Великая Отечественная война. Юбилейный статистический сборник. 2015. 2015-04-23 тикшерелгән.
  8. ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. 2013-09-25 тикшерелгән.
  9. ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.. Демоскоп Weekly. 2013-09-25 тикшерелгән.
  10. ↑ Российский статистический ежегодник, 1998 год
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 Российский статистический ежегодник. 1994. 2016-05-18 тикшерелгән.
  12. ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.. Демоскоп Weekly. 2013-09-25 тикшерелгән.
  13. ↑ Народное хозяйство СССР 1922-1982 (Юбилейный статистический ежегодник)
  14. ↑ Народное хозяйство СССР за 70 лет : [арх. 28 июнь 2016] : юбилейный статистический ежегодник / Государственный комитет СССР по статистике. — Москва : Финансы и статистика, 1987. — 766 с.
  15. ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.
  16. ↑ Российский статистический ежегодник.2002 : Стат.сб. / Госкомстат России. – М. : Госкомстат России, 2002. – 690 с. – На рус. яз. – ISBN 5-89476-123-9 : 539.00.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 17,5 Российский статистический ежегодник. Госкомстат, Москва, 2001. 2015-05-12 тикшерелгән.
  18. ↑ Российский статистический ежегодник. 1997 год. 2016-05-22 тикшерелгән.
  19. ↑ Российский статистический ежегодник. 1999 год. 2016-06-14 тикшерелгән.
  20. ↑ Российский статистический ежегодник. 2000 год. 2016-06-13 тикшерелгән.
  21. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более.
  22. ↑ Российский статистический ежегодник. 2004 год. 2016-06-09 тикшерелгән.
  23. ↑ Российский статистический ежегодник, 2005 год. 2016-05-09 тикшерелгән.
  24. ↑ Российский статистический ежегодник, 2006 год. 2016-05-10 тикшерелгән.
  25. ↑ Российский статистический ежегодник, 2007 год. 2016-05-11 тикшерелгән.
  26. ↑ Российский статистический ежегодник, 2008 год. 2016-05-12 тикшерелгән.
  27. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. 2014-01-02 тикшерелгән.
  28. ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Том 1, таблица 4. Численность городского и сельского населения по полу по Краснодарскому краю. 2015-01-02 тикшерелгән.
  29. ↑ Города с численностью населения 100 тысяч человек и более на 1 января 2011 года. 2016-05-08 тикшерелгән.
  30. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. 2014-05-31 тикшерелгән.
  31. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). 2013-11-16 тикшерелгән.
  32. ↑ Оценка численности населения на 1 января 2014 года по муниципальным образованиям Краснодарского края. 2014-04-27 тикшерелгән.
  33. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. 2015-08-06 тикшерелгән.
  34. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года (2018-10-05). әлеге чыганактан 2021-05-08 архивланды. 2021-05-15 тикшерелгән.
  35. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (2017-07-31). әлеге чыганактан 2017-07-31 архивланды. 2017-07-31 тикшерелгән.
  36. ↑ Оценка численность населения на 1 января 2018 года по муниципальным образованиям Краснодарского края. 2018-03-23 тикшерелгән.
  37. ↑ Оценка численности населения на 1 января 2019 года по муниципальным образованиям Краснодарского края. 2019-04-10 тикшерелгән.
  38. ↑ Оценка численность населения на 1 января 2020 года по муниципальным образованиям Краснодарского края. 2020-04-16 тикшерелгән.
  39. ↑ Таблица 5. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, муниципальных округов, городских и сельских поселений, городских населенных пунктов, сельских населенных пунктов с населением 3000 человек и более (XLSX). 2022-09-01 тикшерелгән.
  40. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2023 года (с учётом итогов Всероссийской переписи населения 2020 г.) (2023-08-18). 2023-08-23 тикшерелгән.
  41. ↑ https://admnvrsk.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/valparaiso-chili/
  42. ↑ https://admnvrsk.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/konstantsa-rumyniya/
  43. ↑ https://admnvrsk.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/geynzvill-ssha/
  44. ↑ http://www.visitoruk.com/Plymouth/20th-century-T1342.html
  45. ↑ https://www.plymouthherald.co.uk/whats-on/whats-on-news/plymouths-twin-cities-charming-things-3667510
  46. ↑ https://admnvrsk.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/plimut-velikobritaniya/
  47. ↑ https://admnvrsk.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/livorno-italiya/
  48. ↑ https://admnvrsk.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/khikhon-ispaniya/
  49. ↑ https://admnvrsk.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/pula-khorvatiya/
  50. ↑ https://admnvrsk.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/brest-belarus/
  51. ↑ https://city-brest.gov.by/ru/pobratim-ru/
  52. ↑ https://admnvrsk.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/varna-bolgariya/
  53. ↑ https://admnvrsk.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/samsun-turtsiya/
  54. ↑ https://admnvrsk.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/tir-sur-livan/
  55. ↑ https://admnvrsk.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/novyy-rayon-zapadnogo-poberezhya-goroda-tsindao-provintsii-shandun-kitayskaya-narodnaya-respublika/
  56. ↑ https://admnvrsk.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/s-kazashko-varnenskogo-rayona-bolgarii/
  57. ↑ https://admnvrsk.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/gavar-armeniya/
  58. ↑ https://admnvrsk.ru/o-gorode/goroda-pobratimy/khanty-mansiysk-khanty-mansiyskiy-avtonomnyy-okrug/
  59. ↑ 59,0 59,1 архив күчермәсе, archived from the original on 2011-06-27, retrieved 2013-12-04 
  60. ↑ Населенныя мѣста Россійской Имперіи въ 500 и болѣе жителей. Санктъ-Петербургъ, 1905.
  61. ↑ 61,0 61,1 61,2 http://www.mojgorod.ru/saratov_obl/hvalynsk/
  62. ↑ 1959 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
  63. ↑ 1970 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
  64. ↑ 1979 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
  65. ↑ 1989 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
  66. ↑ 2002 елгы Бөтенроссия җанисәбе. РФ, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
  67. ↑ 2002 ел сан алу базасы, archived from the original on 2019-07-12, retrieved 2013-12-04 
  68. ↑ http://enc.mail.ru/article/1900407474(үле сылтама)
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Новороссийск&oldid=3520458